正文 第1章 人文主義者論教育(2 / 3)

“文二”的文字是:

教師既不能嚴厲呆板,又不能客氣得全無規矩,你因而既沒有理由怨恨他,也沒有理由小看他。他應該是一個非禮不言的人,你因而不會由他染上日後須要去除的毛病。去除毛病非常之難,教人忘掉一件事比教人學會一件事要麻煩得多。傳說正是為此原因,著名的笛師蒂莫西授藝,先前跟別人學過的,所交學費要比生手多一倍。(p.136)

“文三”的文字是:

自啟蒙開始,就不能把學生交給粗魯而沒有教養的老師,這一點極為要緊,因為他們會把學生調教得更加無知。且不說學生浪費的時間,此後的教師,肯定會像音樂家蒂莫西所說的,必須花費雙倍的勞動。先要讓學生忘掉先前所學的東西,——這很不容易,如同賀拉斯所形容:“新陶器一旦吸入了氣味就會長久保持”;之後再把正確的知識教給他們,因為要費時費力去除舊有的知識,這會很慢。(pp.264—266)

根據注釋查昆體良《雄辯術原理》II,iii,1—6,有如下之說:

有一種觀念,不宜置之不論。持此觀念的人,明知子弟特具修辭天分,卻不盡快引薦給優秀的教師,而任其繼續跟隨平庸的教師遷延時日。他們以為,教師既然才屬中人,所言必定易懂易學,又不會因為自矜過高而不屑於繁劇,因而更適於教授初級的技能。我無須多費言辭即可說明,從學於優秀教師的益處之大,可鑒之於錯誤生根之後其清除之難。因為後繼的教師要付出雙倍的勞動,在教授之前,先要費心費力糾正學生已經學到的習慣。傳說正是為此原因,著名的笛師蒂莫西授藝,先前跟別人學過的,所交學費要比生手多一倍。這些人的看法錯在兩個方麵。一種錯誤,是以為平庸的教師可敷一時之用,年輕人的胃口強健,什麼都能消化。如此的不在乎,固然可慮,但是如果平庸的教師隻是教得少一點、慢一點,並不誤導學生,倒還可以忍受。另一種錯誤更加常見,那就是以為語言修養高超的人不可能降低身份教授初級的課程,或是不屑一顧,或是根本就不會。我以為,不願意教授初等課程的人不配做教師,任何有能力的人隻要願意,都可以教得很好。原因有三:第一,語言修養既然超過旁人,對於致獲修養的方法一定有精到的認識;第二,思辨能力於教學十分重要,而修養高超的人必然長於思辨;第三,高級技能嫻熟的人,不可能缺乏初級的技能,否則就等於設想,菲迪亞把宙斯雕塑得盡善盡美,而雕像附屬的裝飾卻要假手他人,而且勝過雕像本身,或者設想善於雄辯的人不會說家常話,或者設想名醫治不了常見病。16

蒂莫西的事跡和所教的樂器,三位作者各有說法,可見古事渺遠,傳聞不限一途。

三篇文章追隨古典,最見緊密是在語文教育,也就是培養讀寫的趣味格調。移植古人文字最多的是“文二”,以下舉四個例子,移植的文字全部來自昆體良。例一是講詞的引伸義,也就是隱喻。“文二”的文字是:

某些詞的所指就其本義講是一物,就其語境講另是一物,叫做“引伸”。譬如gemma,本指寶石,移換語境,則可以指葡萄剪枝時由切斷的破口滴落的水珠,或指早春初發的嫩芽。引伸,就是把一個詞由其做本義解的語境移而用之於另一語境,在新的語境中,其所指的事物或者本無其詞,或者用引伸詞來稱呼、形容,使人感覺勝過本義詞。引伸的因由,或是出於無奈,或是為了詞采。無奈可見於gemma一詞,因為對於初露的芽頭和枝條上的水珠,農夫沒有其他的名目來稱呼。說某人“木”(durus)或者“粗糲”(asper)也是出於無奈,因為沒有本指如此脾氣秉性的詞語。旨在詞采的引伸分為兩種:一是引伸之義更加顯豁鮮明,二是引申之義更加典雅順適。說某人“怒火燃燒”,或者“欲望熾烈”,或者“滑入歧途”,屬於前者。如果簡單地說他“發怒”,“有欲望”,或者“犯錯誤”,是使用本義詞,但不夠鮮明顯豁。為了典雅順適而引伸詞義的例子也很常見,比如“光輝講辭”、“昭昭世家”、“公眾集會的暴風雨”、“如同滾雷的雄辯”。引伸之義,在得當的地方稍許使用,可以讓文章生色,過頻過濫,則會使文章生澀難懂,讀起來很累。詞義引伸的太遠,則讓人以為是寓言或者是謎語。(‘Translata’verba dicuntur,quae alium natura intellectum,alium loco praebent,veluti‘gemma’secundum naturam preciosum lapillum significat,ex loco traslata in locum significare guttam potest,quam vitis putata mittere solet,seu pullulantem primo veris tempore ramusculum。Transfertur autem verbum ex loco in quo primum fuit,in alium in quo aut proprium deest aut translatum proprio melius esse videtur,compellitque nos verba transferre aut necessitas aut utilitas。Necessitas,ut iam de‘gemma’diximus,nec enim nomen aliud habuit rusticus,quo se monstrantem primo ramusculum sive guttam liquoris ex vite manantem appellaret。Necessitate quoque‘durum’hominem dicimus atque‘asperum’,quia non habemus proprium,quod demus his affectibus vocabulum。Utilitas bifariam dividitur,quia vel significantius vel ornatius quam propriis translatis utimur。Significantius cum dicimus hominem‘incensum ira’aut‘inflammatum cupiditate’aut‘errore lapsum。’‘Iratum’enim et‘cupidum’et‘errantem’dicere proprie licuit sed minus significanter。Ornatus causa multa interponi translata solent,ut‘lumen orationis‘’,generis claritatem‘’,contionum procellas’,‘eloquentiae fulgura。’Modicus tamen atque opportunus translationis usus illustrat orationem;frequens autem et nimius obscurat et taedio complet,continuus vero in allegoriam exit atque enigmata。[pp.184—186])

昆體良《雄辯術原理》VIII。vi。5—7有如下文字:

引伸,就是把名詞或者動詞由其做本義解的語境移而用之於另一個語境,其在新語境中所指的事物,或者本無其詞,或者由引伸詞來稱呼、形容勝過本義詞。引伸或是出於無奈,或是為了把意思表達得更加顯豁鮮明或者(如上所述)更加體麵。沒有這些理由,則屬引伸不當。出於無奈而引伸詞義的例子可見於農夫把葡萄藤上滴下的水珠叫做“寶石”(此外沒有別的稱呼),或者說缺水的田地“幹渴”、減產的果實“受難”。我們說某人“木”或者“粗糲”,也是出於無奈,因為沒有本義是形容這種脾氣的詞。說某人“怒火燃燒”、“欲望熾烈”、“滑入歧途”,是因為本義形容這些狀態的詞,其意境都不如引伸而用的詞顯豁鮮明。說“光輝講辭”、“昭昭世家”、“公眾集會的暴風雨”、“如同滾雷的雄辯”,則是為了表達的典雅。(Transfertur ergo nomen aut verbum ex eo loco in quo proprium est,in eum in quo aut proprium deest aut translatum proprio melius est。Id facimus,aut quia necesse est aut quia significantius est aut(ut dixi)quia decentius。Ubi nihil horum praestabit,quod transferetur,improprium erit。Necessitate rustici gemmam in vitibus(quid enim dicerent aliud?),et sitire segetes et fructus laborare;necessitate nos durum hominem aut asperum;non enim proprium erat,quod daremus his adfectibus,nomen。Iam incensum ira et inflammatum cupiditate et lapsum errore significanti gratia;nihil enim horum suis verbis quam his arcessitis magis proprium erit。Illa ad ornatum,lumen orationis et generis claritatem et contionum procellas et eloquentia fulmina。)17

例二講避免蠻俚詞語(barbarismus),“文二”的文字是:

蠻俚詞語有幾個來源:一是源自外族,譬如說話時夾雜非洲、西班牙、日耳曼詞語,不合拉丁文的用法;二是由於性情脾氣,譬如說話凶狠無禮,魯莽粗暴;再有就是改動詞的聲音和拚寫,譬如省略、添加、變換音節和字母,或者調換它們的位置,Tinga Placentinus把pergula寫成preculam,Hortensius就詬病為雙重的蠻俚。但是,詩人使用蠻俚之詞並不為過,甚至可嘉。(Barbarismus quidem ex multiplici fonte manat:ex gente,ut si latina in oratione vocabulum Afrum vel Hispanum vel Teutonicum misceas,quod non sit usu latinum;ex natura,ut si insolenter,minaciter,ac crudeliter loquaris,barbare namque dixisse videberis;ex alteratione dictionum,ut si detrahas vel addas vel varies syllabas aut litteras aut de loco suo transmutes,ut Tinga Placentinus,qui‘preculam’pro‘pergula’dicebat,duplicis ab Hortensio barbarismi notatus vitio。Haec tamen apud ores carminum aut veniam saepius aut laudem merentur。p.192)

《雄辯術原理》I,v,8—12:

教師學問淺陋,未曾登堂入室,隻能講一些常見於書本的東西,如果學養有素,就能講得更加深廣,首先他會把蠻俚詞語分成幾類。一類來自外族,譬如有人把非洲或者西班牙語言裏的稱呼用在拉丁文裏。把箍在車輪外周的鐵皮稱為cantus就是一個例子,Persius用這個詞的時候,它在拉丁文裏已經約定俗成了。卡圖魯斯把箱子叫做ploxenum,是從波河河穀學來的說法;Labienus反對Asinius Pollio的講詞(也許是Cornelius Gallus的講詞)以casamo稱呼跟從追隨的人,是從高盧地區學來的說法;西塞羅把粗糙的外衣叫做mastruca,用的是撒丁島的語言,那是故意嘲笑。再有一類出自性情脾氣,比如說話凶狠無禮,就可以叫做蠻俚不雅。第三類是普通常見的錯誤,人人都能舉出例子,比如把構詞的字母和音節任意省略、添加、調換、誤置。然而有些教師為了顯示學問,經常從詩裏挑出例子,批評他們所講解的作家用語蠻俚。但是學生應該明白,以蠻俚詞語入詩,並不為過,甚至可嘉。教師應該為他們選擇不太常見的例子。譬如Tinga Placentinus(如果Hortensius的批評屬實)把pergula寫成precula:g誤寫為c,r又置於e之前,一個詞裏即有雙重的蠻俚之誤。(Ex quibus si quis erit plane impolitus et vestibulum modo artis huius ingressus,intra haec,quae profitentium commentariolis vulgata sunt,consistet,doctiores multa adiicient,vel hoc primum,quod barbarismum pluribus modis accipimus。Unum gente,quale est,si quis Afrum vel Hispanum Latinae orationi nomen inserat,ut ferrum,quo rotae vinciuntur,dici solet cantus,quanquam eo tanquam recepto utitur Persius;sicut Catullus ploxenum circa Padum invenit,et in oratione Labieni(sive illa Cornelii Galli est)in Pollionem casamo adsectator e Gallia ductum est;nam mastrucam,quod Sardum est,irridens Cicero ex industria dixit。Alterum genus barbarismi accipimus,quod fit animi natura,ut is,a quo insolenter quid aut minaciter aut crudeliter dictum sit,barbare locutus exstimatur。Tertium est illud vitium barbarismi,cuius exempla vulgo sunt plurima,sibi etiam quisque fingere potest,ut verbo,cui libebit,adiiciat litteram syllabamve vel detrahat,aut aliam pro alia aut eandem alio quam rectum est loco ponat。Sed quidam fere in iactationem eruditionis sumere illa ex poetis solent et auctores quos praelegunt criminantur。Scire autem debet puer,haec apud ores carminum aut venia digna aut etiam laude duci,potiusque illa docendi erunt minus vulgata。Nam duos in uno nomine faciebat barbarismos Tinga Placentinus(si reprehendenti Hortensio credimus)preculam pro pergula dicens,et immutatione cum c pro g uteretur,et transmutaione cum r praeponeret e antecedenti。)18

例三講在文章中使用古語,“文二”的文字是:

古語的好處在於莊嚴肅穆,有如宗教。它們源自古代,出於名家筆下,能使言辭典重悅人。它們既因為古老的淵源而具有權威,又因為久不流行而鮮為人知,所以引起一種近乎新奇的美感。但是,使用不宜太頻,也不宜太誇,做作炫耀最令人反感。更不宜使用被人遺忘的遙遠年代的詞語。(Vetusta verba maiestas quaedam,ut sic dixerim,religiose commendat。Nam quae sunt a vestutate repetita,non solum magnos assertores habent,sed etiam afferunt orationi gravitatem non sine delectatione,cum et auctoritatem antiquitatis habeant,et quia intermissa sunt,gratiam novitati similem pariunt。Sed opus est,ne crebra sint nec manifesta,quia nihil odiosius affectione,nec utique ab ultimis et obliteratis repetita temporibus。p.200)

《雄辯術原理》I,vi,39—40:

古語不僅因為出自名家而具有權威,而且能使言辭典重悅人。它們既因為古老的淵源而具有權威,又因為久不流行而鮮為人知,所以引起一種近乎新奇的美感。但是,使用不宜太頻,也不宜太誇,做作炫耀最令人反感。更不宜使用被人遺忘的遙遠年代的詞語。(Verba a vetustate repetita non solum magnos assertores habent sed etiam adferunt orationi maiestatem aliquam non sine delectatione;nam et auctoritatem antiquitatis habent et,quia intermissa sunt,gratiam novitati similem parant。Sed opus est modo,ut neque crebra sint haec necque manifesta,quia nihil est odiosius adfectatione,nec tuique ab ultimis et iam oblitteratis repetita temporibus。)19

例四講語言習慣,先看“文二”的兩段文字:

還要說到慣例。學說話,它是最準確的教師,邏輯、古語、名家典範都在其次。交談如同交易,必須使用市麵流行的錢幣。以為早年間的人說的話比現在的人說的話好,是近乎可笑的想法。(Superest igitur consuetodu,certissima loquendi magistra,cui et rationes cedunt et vetustas et auctoritas omnis;utendum est sermone ut nummo,cui publica forma est。Nam paene ridiculum fuerit malle sermonem,quo locuti sunt homines,quam quo loquuntur。[p.204])

此處務須謹慎,否則學會的盡是一些市語鄉談。首先要確定,什麼是我們所說的慣例。如果慣例就是大眾的言行,那麼正如昆體良所說,以之為師為鑒,不僅會有害於語言,更會有害於生活作風。美好正確的言行,能有多少為大眾所認可呢?智慧不見於大眾,而見於少數人,優美的語言也是一樣。留長發、剪短發、洗浴鬧酒、縱情聲色,沉浮於這些事情的人多,自遠於這些事情的人少。我們絕不可效法前者,不可與之為伍。糟蹋拉丁文的人,又是何其之多!此地的人用hovizare表示amare(愛)或者insequi Veneis cupiditate feminas(為滿足情欲追逐女人),管sumptus qui fiunt ab itinerantibus(旅費)叫ceralia,如果某人要來,他們不說veniet,而說erit cito venire。難道因為他們人多,我們就應該效法他們,接受大眾的語言習慣?絕對不行。常則慣例的基礎,是端正美好的言行,而不是醜陋邪惡的言行。生活的常則慣例應以好人為準,語言的常則慣例應以受過教育的人為準。(Sed est hic quoque iudicium necesarium,ne passim vulgus imitemur。Constituendum est in primis,quid sit ipsum,quod‘consuetudinem’appellamus。Nam si ex eo,quod plures faciunt,nomen accipiat,periculosum dabit praecptum,ut Quintilianus ait,no orationi modo,sed,quod magis est,vitae。Unde enim tantum boni,ut pluribus,quae recta sunt,placeant?Non in multitudine sed in paucitate sapientia reperitur,nec eloquentia populi est sed paucorum。Maximus est eorum numerus,qui comas nutriunt et gradus frangunt,qui perpotant in balneis,qui libidini serviunt;pauci,qui ab his abstinent。Absit,ut illos imitemur;istos fugiamus。Quam multi sunt,qui verba latina depravant!Pro eo,quod est‘amare’atque‘insequi Veneris cupiditate feminas,’‘hovizare’huius terrae populus dicit;‘sumptus qui fiunt ab itineratntibus’,‘ceralia’vocat;quando venturum quemquam significare vult,ipse inquit non‘veniet’,sed‘erit cito venire。’Quid igitur?Sequemurne istos,quia plurimi sunt,et loquendi consuetudinem ex multitudine recipiemus?Facessat hic error。Non enim,quod vitiose quamvis multis insiderit,pro regula sermonis accipiendum erit,quia non vitia sed mores boni consuetudinem faciunt。Sicut ergo vivendi consensum bonorum,sic et loquendi consonantiam eruditorum appellare et imitari consuetudinem oportebit。[p.206])

《雄辯術原理》I,vi,42—46也有兩段相應的文字:

還要說到慣例。以為早年間的人說的話比現在的人說的話好,是近乎可笑的想法。早年間的人說的話,還不就是當時說話的慣例?(Superest igitur consuetudo;nam fuerit paene ridiculum malle sermonem,quo locuti sint homines,quam quo loquantur。Et sane quid est aliud vetus sermo quam vetus loquendi consuetudo?)20

此處務須謹慎,首先要確定什麼是我們所說的慣例。如果慣例就是大眾的言行,以之為師為鑒不僅會有害於語言,而且,更重要的,會有害於生活作風。美好正確的言行,能有多少為大眾所認可呢?有的人把頭發剪得像梯田一樣,有的人在浴池裏酗酒,這樣的醜行盡管充斥街市,也不能叫做慣例,因為它們可惡;而我們的沐浴、我們的發型、我們的宴飲聚談,卻是符合慣例。所以說話的時候,不能把根植於眾口的壞習慣當做常規。沒有受過教育的平民怎樣講話,用不著我描寫,我們在劇場都聽到過全體觀眾異口同聲的叫喊,言辭俗俚。因此,受過教育的人所認可習用的言辭,我稱之為講話的慣例,有如我把高尚的人的行為當做生活的慣例。(Sed huic ipsi necessarium est iudicium,constituendumque in primis id ipsum quid sit,quod consuetudinem vocemus。Quae si ex eo,quod plures faciunt,nomen accipiat,periculosissimum dabit praeceptum,non orationi modo sed(quod maius est)vitae。Unde enim tantum boni,ut pluribus quae recta sunt placeant?Igitur ut velli et comam in gradus frangere et in balneis perpotare,quamlibet haec invaserint civitatem,non erit consuetudo,quia nihil horum caret reprehensione;at lavamur et tondemur et convivimus ex consuetudine;sic in loquendo,non si quid vitiose multis insederit,pro regula sermonis accipiendum erit。Nam,ut tanseam,quemadmodum vulgo imperiti loquantur,tota saepe theatra et omnem circi turbam exclamasse barbare scimus。Ergo consuetudinem sermonis vocabo consensum eruditorum,sicut vivendi consensum bonorum。)21

比較昆體良的原文,可以看出“文二”的文字有因時製宜的地方。講外來語詞,去掉了不見於當時的例子。講雅俗之別,則添加了當時大眾常用的說法。詞義引伸的道理古今通用,因而所有的用例一仍其舊。但是,這幾段文字仍然不失其為因襲。因襲古典的例子,此前各條筆記裏已經多見,散見於三篇文章中未曾抄錄的更多。取譬頻頻借助古典,或使人疑心三位作者自身筆力不濟。其實不然,三篇文章中盡有作者自創的比喻,生動親切。比如“文一”說大器晚成:

有些人成年之後的作為,有違眾人的殷勤屬望,那自然不是好事。而特別值得誇讚的,是有些人小時候並未顯露頭角,後來卻大有出息,就像有些蘋果,在粗糙難看的表皮下麵,長著甜美的果肉。(p.10)

說身心的訓練貴在從幼年開始:

訓練應自幼年開始。強身,使之適應軍役戰勤,製心,使之堅忍耐煩。年輕人就像馬匹一樣,應該被領到操場上,在塵土和汗水中,習慣日曬,習慣勞累。我們看到,樹木的細枝負荷眾多的果實,從最初開花朵直到豐碩成形,隻見彎曲,卻從不折斷。而同樣的分量,如果不是逐漸增長,再粗壯的枝條也承受不住。人的身心,如果不從幼童開始,逐年養成吃苦耐勞的習慣,此後遇到艱難險阻,會立刻崩潰。(p.68)

還有一則,詞鋒有類《世說新語》:

民間幾乎人人信奉的通例,是少年智識超過同齡人,到老就會變得癡呆。我們不必理會這種說法,雖然它在某些方麵不悖生理常規:感官在幼年健旺,年齡越大越遲鈍。提起此話,有老者曾被少年麵折,話說得很在理,但是兩位的名字我都不知道。這位少年的見識和品德,公認軼群絕類,有人為所說的老者指認,以為是奇跡。老者說:“如此聰明的後生,到老是要喪智的”,說得話音很高,讓少年能聽見。這位少年不失天生的機敏,當即轉過臉來回答:“照此說來,您當後生的時候必是極端聰明。”(pp.28—30)

“文二”說高門子弟不可盡恃祖蔭:

門第高貴,須有嘉言懿行作為裝束,才能獲人敬重。醜惡的事物毫無高貴可言。假如某人的言行不循祖德,僅憑顯赫的姓氏為人所知,誰會說他高貴呢?牲畜無言,即便出於備受稱道的雙親,也要自身強壯才配稱為名種。人要得高貴之稱,必須靠自己的美德美行。(pp.126—128)

“文三”講朗讀要聲音、節奏、意思兼顧:

幾年前,我聽說某人讀西塞羅的《演說家》,隻欣賞辭藻、句式,對作者的宗旨卻是毫無領會。這種人切不可學。焦渴之際喝水,首先要解口幹舌燥之急,然後才會注意到水杯上的雕刻紋飾;讀書求知一同此例,首先留心的應該是思想精神,然後才是文采。(p.298)

自身筆力既健,卻又連篇複述他人的文字,不憚其煩,究竟是出於一種什麼樣的需要?舊書不厭百回讀,布克哈特論述文藝複興詳而不煩,簡而有要,有些當初一看而過的文字,再讀卻正是要找的答案。《文藝複興時期的意大利文化》有一節專論人文主義的衰落,其中說,時至16世紀,人文主義者在意大利漸失人心,常見詬病的有三件事情:一是自命不凡,時常惡意指摘別人的錯誤;二是細行不檢,生活放蕩;三是褻瀆宗教。文中有這樣一段:

有人會說:這些指責,無論其真假,何以早無見聞?其實這些指責早就有人提出,但是影響很小。原因很簡單:大家要依靠這些學者獲得古典知識,換言之,人文主義者於古典文化,占有、傳播二者兼任。後來,古籍的印刷本和種種內容豐富、編纂良好的辭書、手冊流行漸廣,大家獲取知識也就不必依靠人文主義者的個人傳述。一旦可以拋棄這些學者,哪怕是部分地拋棄,大家就開始暢所欲言。人文主義者無論品行好壞,均受其害。22

人文主義者的品行,與此處的問題無關。但是這段話告訴我們:印刷術發明、推廣之前,許多在今天屬於書籍、詞典的功能,要由人來擔當。三篇文章作於1400年至1460年之間,古典知識大都儲備於個人,古人的思想、事跡,尤其是著作裏的文字,複述一回,就等於傳布一回,複述再三則傳布再三,並不是勞而無功的事情。由這段話再向前查看布克哈特的著作,又見到類似的消息:文藝複興時期,意大利盛行演說的風氣,使節聘問、主教到職、婚禮、喪禮都是致辭的時機,人文主義者以此見長。講辭往往雜湊各種古典原文,如同百衲衣衫,演講時聽眾不以為煩,演講後廣獲傳抄,原因就在於當時書籍不多。23三篇文章堆砌古人文字,推想是出於同樣的原因。

布克哈特的這兩段話還幫我解決了另外一個問題。三篇文章行文常見枝蔓,稍不留意就會迷失作者的思路。參照布克哈特的說法,再核對古典,可知這種風格的用意在於見縫插針,牽綴古人的文字。舉兩個例子,例一是“文一”講說曆史的重要性:

再說曆史,正是由於它的用處和樂趣之大,才使得我們越加痛感它的失傳。對於思想高尚的人,對於理當執掌國家和公眾事務的人,曆史知識和道德哲學尤其適宜。其他諸門學問號稱“自由高尚”,因為它們跟自由高尚的人相配。而哲學之所以獲此稱呼,在於它使人變得自由高尚。我們由哲學知道趨避取舍的道理,由曆史知道具體的事例。哲學說的是人們的責任和義務,曆史說的是人們在每個時期的言行。如果我沒有想錯,在此兩門學問之外,還應該加上第三門,即是雄辯術,它是從政須知的一個部分。哲學使我們有正確的認識,這是萬事的根基;雄辯術使我們出言莊重典雅,這是贏得眾人之心的最好手段;而在這兩個方麵曆史都有用處。如果上了歲數的人以自身多年的經驗和得之於他人的見聞,使我們認為他們多知多懂,樂於聽其談吐,那麼對於那些銘記了各個時代的重要事件,而且凡事都能舉出以往的例子加以闡明的人,我們又當做何論?(Sed redeo ad historiam,cuius eo gravior est iactura,quo eius rei cognitio et utilior est et iucundior。Nam liberalibus quidem ingeniis et his qui in publicis rebus et hominum communitate versari debent,convenientiora sunt historiae notitia et moralis philosophiae studium。Ceterae quidem enim artium‘liberales’dicuntur quia liberos homines deceant;philosophia vero idcirco est liberalis quod eius studium liberos homines efficit。In horum igitur altero praecepta quid sequi quidve fugere conveniat,in altero exampla invenimus。In illa enim omnium hominum officia reperiuntur et quid quemque deceat;in hac vero quid factum dictumve sit suis quotcumque temporibus。Adiciendum est ad haec[ni fallor]et tertium,id est eloquentia,quae civilis scientiae pars quaedam est。Per philosophiam quidem possumus recte sentire quod est in omni re primum;per eloquentiam graviter ornateque dicere qua una re maxime conciliantur multitudinis animi;per historiam vero in utrumque iuvamur。Nam si senes idcirco prudentiores iudicamus eosque libenter audimus quod per longam vitam et in se multa experti sunt et in aliis pleraque viderunt atque audierunt,quid de his est iudicandum qui multorum saeculorum res cognitu dignas memoriter norunt et ad omnem casum proferre illustre aliquod exemplum possunt?[p.48])

主旨是說曆史,卻徘徊旁顧哲學和雄辯術,今天的人讀起來十分累贅。但是在當時,這段話傳播了兩條古人的文字:第一是塞內加關於哲學的說法,原文見於《書信集》LXXXVIII,i,已經抄錄在本文第二節。第二是昆體良關於雄辯術的說法,原文見於《雄辯術原理》I,xv,33:“有人認為雄辯術就是政治,西塞羅就說它是從政須知的一個部分(從政須知又被稱為哲學);也有人說它是哲學的一個部分。”(Rhetoricen autem quidam eandem civilitatem esse iudicaverunt;Cicero scientiae civilis partem vocat——civilis autem scientia idem quod sapientia est;quidam eandem philosophiam。)24

例二是“文二”講文學修養,也就是讀書的能力。讀書能力既強,就可以悟解哲學,文中描述哲學,近乎喧賓奪主:

哲學是一切學問的母親,柏拉圖稱其為諸神的恩賜,西塞羅稱其為諸神的發現。不通文學是無從理解哲學的。哲學教給你的,首先是事神的法則,然後是人類之間維係關係的法則,最後是心靈的寬大平和,啟發你的智慧,就像撥開眼前的迷霧一樣,使你明白天上和人間的一切事物,明白一切事物的緣起、過程、終結。既然由文學獲致的成果如此之多,包括識別善惡的能力;既然文學教我們借鑒以往,掌握當下,又為我們指示未來,有誰不願意奮力於文學呢?不懂文學的人,無論是何年歲,都處於蒙昧之中,不懂文學的君主離不開旁人的指導。謁請迎逢之徒充斥宮廷,有誰會對君主講真話呢?君主通曉文學,可以從哲學家的著作中自行獲得真理,難道沒有益處嗎?法勒魯姆的德米特裏曾經勸導國王托勒密搜集研讀有關王國、帝國的書籍。朋友們沒有膽量勸告的事情,王者從書籍中可以找到。(Philosophia vero omnium mater artium,quam Plato donum,Cicero inventum deorum putat,absque litteris haud facile percipi potest。Haec te primum ad divinum cultum,deinde ad ius hominum quod situm est in generis humani societate,tum ad modestiam magnitudinemque animum erudiet et ab animo tamquam ab oculis caliginem removebit,ut omnia supera,infera,prima,media et ultima videas。Quis igitur litteris insudare noluerit,quando tantus ex his fructus percipitur,in quibus est boni ac mali notitia;quae nobis praeterita referunt,praesentia moderantur,futura indicant?Sine litteris omnis aetas caeca est,nec alieno carere ducato potest illiteratus princeps。Cumque adulatoribus plenae sint regum aulae,quis verum principi dixerit?An non conducibile est regem litteras nosse,ut in philosophorum libris ipse sibi veritatem vindicet?Demetrius quippe Phalerius Ptolomaeum regem monebat,ut libros de regno imperioque sibi compararet atque perlegeret;quae enim amici non audent monere reges,haec in libris a reperiuntur。[p.160])

描述哲學的文字,來自西塞羅《圖斯庫倫論說集》I,xxvi,64:

哲學,一切學問的母親,如果她不是像柏拉圖所說,是諸神的賜予,或者如我說,是諸神的發現,又能是什麼呢?她教給我們的,首先是事神的法則,然後是人類之間維係關係的法則,最後是心靈的寬大平和。就像撥開眼前的迷霧一樣,她啟發我們的智慧,使我們明白天上和人間的事務,明白它們的緣起、過程、終結。(Philosophia vero,omnium mater artium,quid est aliud nisi,ut Plato,donum,ut ego,inventum deorum?Haec nos primum ad illorum cultum,deinde ad ius hominum,quod situm est in generis humani societate,tum ad modestiam magnitudinem animi erudivit,eademque ab animo tamquam ab oculis caliginem dispulit,ut omnia supera infera,prima ultima media videramus。)25

加拿大學者格蘭德勒研究文藝複興時期意大利的教育,在著作中提到一封信,指出其中多有關於人文主義者效慕古典的佐證。信寫於1452年9月,寫信人老瓜裏諾(Guarino da Verona),是“文三”作者的父親,收信人尼古拉(Niccolo)是老瓜裏諾的另外一個兒子。26我依據格蘭德勒著作中的指點,找到信的原文,附錄於文末,以下是我的翻譯: